İnsan gibi, her canlı varlık gibi psikoterapi yöntemleri de gün geçtikçe sürekli değişim ve gelişim göstermektedir. Bilimin ve teknolojinin gelişmesiyle günümüzde artık dört yüzü aşkın kuram ve yöntemden bahsedebiliyoruz. Adını sayamayacağımız bunca modelin arasında en bilinenleri kabaca sınıflandırmak istersek; Psikanaliz ve Psikanalitik Terapiler, Varoluşçu-Hümanistik Terapiler ve günümüzde en çok kullanılmayı tercih edilen ve kanıta dayanırlığıyla ön plana çıkan Bilişsel Davranışçı Terapiler olarak kategorize edebiliriz.
Bilişsel Davranışçı Terapi günümüzdeki haline evrilmeden önce salt davranışçı perspektifi benimseyen birinci dalga terapiler geliştirilmişti. Daha sonra insan canlısının yalnızca davranışlardan, koşullanmalardan ve pekiştirmelerden ibaret olmadığı düşüncesinin kabul görmesiyle Bilişsel Davranışçı modeller yani ikinci dalga terapiler ortaya çıkmıştı. Daha sonra ise günümüzde klinisyenlerin danışanları karşısında daha işlevsel ve etkili yöntemler kullanabilmesi adına şimdiki an ile bağ, farkındalık ve kabule odaklı üçüncü dalga terapiler ortaya çıkmıştır. Bunlar; Fonksiyonel Analitik Psikoterapi, Diyalektik Davranış Terapisi, Şema Terapi ve bu yazımızın konusu: Kabul ve Adanmışlık Terapisi-ACT.
Psikolojik Esneklik
Kabul ve Adanmışlık Terapisi bireyde psikolojik esnekliğin sağlanmasını hedef alan, bunun için de kabul etme, farkındalık süreçleriyle bağlılık ve davranış değişim süreçlerini kullanan müdahaleye yönelik bağlamsal davranışçı bir yaklaşımdır. (Hayes- Lillis, 2021).
ACT perspektifi, yaşamımızda bize acı veren olay ve olgulardan ziyade bizim onlardan kaçma ve kurtulma çabalarımızın bizi acı yolundan ıstırap yoluna düşürdüğüne dikkat çeker. Bununla birlikte söz konusu kurtulma çabalarımızın hayatımızın akıp gitmesine ve değerlerimizden uzak bir yaşam sürmemize yol açtığına işaret eder.
ACT temelde düşünce duygu ve içsel deneyimlerimizi değiştirmeyi değil onlar ile olan ‘‘ilişkimizi’’ değiştirmeyi amaçlar. Böylece anlamlı bir yaşam sürmek adına ‘‘onlarla beraber’’ değerlerimiz minvalinde hareket etmeyi önerir (Bilgen, 2021).
Hem acının hem de anlamlı bir hayatın yaşanabilmesi için ACT bize psikolojik esneklik kavramını öne sürmekte. ACT’ a göre psikolojik esneklik birbiriyle ilişkili altı adet süreçten meydana gelmektedir: Kabul ve gönüllülük, bilişsel ayrışma, şimdiki an farkındalığı, bağlamsal benlik, değerler ve adanmış eylem. Şimdi bu kavramlara biraz yakından bakalım.
Bilişsel Ayrışma (Defüzyon)
Ben düşüncem değilim, düşüncemi deneyimleyenim.
Günlük hayatımızda zihnimizden sayamayacağımız kadar düşünce geçer ve çoğu zaman bunlardan bazılarının yegane gerçeği yansıttığı yanılgısına kapılırız, oysa gerçeklerin düşüncelerimizden bağımsız olduğunu hep unuturuz. Farkında olmadan kendimizi düşüncelerimize o kadar kaptırırız ki düşüncem=ben veya düşüncem=gerçek/hakikat gibi yanılsamalar sarmalında yuvarlanıp gideriz. Bu noktada ACT Defüzyon (Bilişsel ayrışma) kavramıyla düşünceye düşünce olarak bakılabilmesini işaret eder.
Eski Bilişsel Davranışçı yaklaşımların aksine ACT düşünceleri değiştirmek yerine düşünce ile ben arasındaki ilişkiyi değiştirmeyi amaçlar. Düşüncelerin yalnızca zihnimizden geçen birtakım veriler olduğunu fark ettirerek adeta onları bir köprünün altından vızır vızır geçen araçları seyretmemiz gibi uzaktan bakabilmemizi hedefler. Onlardan kurtulmaya değil, onlara gönüllü bir şekilde yer açarak esnek bir şekilde değerlerimiz minvalinde hareket edebilmemize yardımcı olur (Bilgen, 2021).
Kabul
Kabulde kişiye içsel deneyimlerinden, özellikle acıdan kaçınmaya bir alternatif olarak anıları ve deneyimleri kabullenilmesi öğretilir. Onları kontrol etmeye çalışmadan onlarla tümüyle temas etmeyi içerir. Söz konusu hoşnutsuzluk yaratan anıdan, hatta o anıya dair duygu ve düşüncelerimizden her ne kadar kendimizi soyutlamaya çalışırsak o kadar kendimizi onun kucağında buluruz. Bu nedenle ACT daha esnek ve değerler yönünde bir hayat yaşamak için, bu sonu gelmez ıstırap döngüsündense o içsel deneyimi, anıları, düşünceleri ve duyguları kucaklamayı önerir (Stoddard- Afari, 2022).
Şimdiki An ile Temas
İnsanlar şimdiki an ile bağlantı içindeyken farkındalıkları yüksek ve esnektirler. Fakat şimdiki an ile bağlantı kaybedildiğinde genellikle kaygılı ve depresif pozisyonlar söz konusudur. Kişi zihinsel anlamda ya gelecektedir ya da geçmişte. Bu nedenle de zihin bilişsel kaynaşmalara ve kaçınmalara son derece elverişli hale gelir ve zaman içinde bunların yoğun etkisi altında kalır. Bunun önüne geçmek için ACT terapistleri çeşitli teknikler ve egzersizlerle danışanlarını şu an ile temaslarını kurmalarını teşvik ederler.
Bağlamsal Benlik
Bireyin deneyimlerinin içeriğini aşan benlik duygusu ACT dilinde bağlamsal benlik olarak ifade edilmektedir. Diğer bir anlatımla, ‘‘duygularından, düşüncelerinden, rollerinden başka bir sen daha var’’ demek istenilmektedir. Doğduğu günden bugüne yüzlerce ada, role, damgaya maruz kalan birey, zaman içinde farkında olmaksızın o isimlere ve rollere saplanıp kalabilmektedir. ACT, kişiyi o çerçevenin dışında bir kendinin daha olduğunu fark ettirerek hayatı değerlerine göre gözlemleyip değerlendiren biri haline getirmeyi amaçlamaktadır (Stoddard- Afari, 2022).
Değerler
ACT Terapisi içsel yaşantılarımızı değiştirmeye değil onlarla olan ilişkilerimizi değiştirmeye odaklanır. Bu noktada da değerler bizim için bir yol haritası işlevi görmektedir. Danışanlarımız genellikle değerlerle hedefleri karıştırırlar, bu yüzden bu ikisi arasındaki farkı tanımlamak önemli olacaktır: Hedefler kalıcı olarak elde edilebilirken, değerler o hedeflerin arkasındaki hiç bitmeyen, erişilemeyen, oldukça kişisel bir yön oku olarak düşünülebilir. ‘‘Eğer bu yaptığımı bir başkası bilmiyor olsaydı, bu yine benim için önemli olur muydu?’’ değerlerimizi saptamak için son derece kullanışlı bir sorudur (Bilgen, 2021).
Adanmış Eylem
Kabul ve Adanmışlık terapisi isminin kısaltımının ACT (hareket, eylem) olması tam da onun ne kadar davranışlara dikkat çektiğini gösterir niteliktedir. İstikameti belirlenmiş fakat harekete geçilmemiş bir değerden gerçekten ne kadar değer olarak söz edilebilir? Burada ACT, değerlerin anlam kazanmasının ön koşulunun, onların faaliyete dökülmesi olduğunu vurgulamaktadır. (Stoddard- Afari, 2022).
KAYNAKÇA
- ACT Metaforları, 2022, DR. Jıll A. STODDARD- DR. Niloofar AFARI.
- Kabul ve Kararlılık Terapisi, 2021, Steven HAYES- Jason LILLIS.
- Terapide Psikolojik Esneklik, 2021, DR. İbrahim BİLGEN.
