Çocuklarda DEHB

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

DEHB, dikkat eksikliği, hiperaktive ve dürtüsellik bileşenlerinden oluşan, sıklıkla çocukluk çağı bozukluğu olarak bilinmesine rağmen ergenlik ve yetişkinlik dönemlerinde de devam edilebilen, gelişimsel boyutu olan nöropsikiyatrik bir bozukluktur. (Barkley, 1996; Biederman, 1998; Seidman, 2006; Tannock, 1998).

Çocuklarda doğumdan itibaren var olan ve özellikle 3-4 yaşlarından sonra fark edilen, yaşıtlarına ve gelişimsel dönemine kıyasla çok aşırı hareketlilik, yerinde duramama ve kıpır kıpır olma durumuyla birlikte, dikkatin çabuk dağılması, dikkatini uzun süre bir işte devam ettirememe ile karakterize olan psikiyatrik bir bozukluktur.

DEHB’nun zekayla ilgisi yoktur. Bu çocukların “putaman” adı verilen beyin bölgesine (beyinde motor aktiviteyi yöneten dikkat merkezi) az miktarda kan gitmektedir.

DEHB olan çocukların davranışlarındaki aşırı hızlılık, zihinsel işlevlerde de kendini göstermektedir.

• Düşüncelerin birbiri ardına girişi,
• Düşüncenin akışının bozulması,
• Konudan konuya atlama,
• Hızlı konuşmanın amacından sapması gibi özellikler saptandığı belirtmektedir (Soykan, 2005).

DEHB olan çocuklar;

• Her türlü uyaranın peşinden koşabilme,
• Uzun süre dersleri izleyememe,
• Çok konuşup az dinleme,
• Unutkanlık belirleyici özellikler arasında sayılmaktadır. (Soykan, 1991).
• Dikkat Eksikliği + Hiperaktif Dürtüsel = DEHB

DİKKAT DAĞINIKLIĞI

Dikkat dağınıklığı zaman zaman herkesin başına gelebilirken, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu bir hastalık olarak tanımlanıyor. İkisinin arasında en önemli fark ise, dikkat dağınıklığının ortama ve şartlara göre değişkenlik göstermesine karşılık,dikkat eksikliğinin ne yazık ki tedavi edilmeden ortadan kalkmaması. Örneğin farklı zamanlarda dikkat dağınıklığı testine giren bir çocuğun her test sonucu farklı olabilir. Ancak dikkat eksikliği olan çocuklar hangi ortamda veya şartta teste tabii tutulurlarsa tutulsun, sonuç hep aynı çıkacaktır.

Dikkat dağınıklığı yaşayan çocuklar kısa süreli hafıza bozukluğu yaşarken, dikkat eksikliğinde uzun süreli unutkanlık görülebilir. Ayırıcı dikkat eksikliği çok küçük yaşlarda görülmeye başlar, buna karşılık dikkat dağınıklığı ise anlık olarak açığa çıkabilir. Dikkat eksikliğinin tedavi süreci çok daha uzunken, dikkat dağınıklığını önlemek çok daha kolaydır.

DEHB, yani Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu yaşayan kişilerin dikkat dağınıklığına da sahip olabilirler.

En az 6 ay süreyle aşağıdaki belirtilerden en az 6’sı uyumsuzluk yaratacak düzeyde veya gelişim düzeyine aykırı derecede gözlenir:

DİKKAT EKSİKLİĞİ

• Detaylara dikkat etmez, sürekli hata yapar,
• Dikkatini korumada sıkıntı yaşar,
• Dinlenmez görünür,
• Verilen komutları izlemede güçlük çeker,
• Organizasyon sorunu yaşar,
• Yoğun düşünme gerektiren işlerden kaçınır ya da bu işleri yapmaktan hoşlanmaz,
• Eşyalarını kaybeder,
• Dikkati kolayca dağılır,
• Günlük işlerini unutur.

HİPERAKTİF- DÜRTÜSEL

• Durduğu yerde duramaz; elleri, ayakları kıpır kıpırdır,
• Uzun süre oturmada sıkıntı yaşar,
• Çocukken koşar ya da tırmanır, yetişkinken yerinde duramaz,
• Sessizce bir şeyle meşgul olmada sıkıntı yaşar,
• Motor takılmış gibi veya düze duvara tırmanırcasına hareketlidir,
• Çok konuşur,
• Karşıdaki kişi sorusunu bitirmeden cevabı yapıştırır,
• Bekleme gerektiren ya da sırayla yapılan işlerde sıkıntı yaşar,
• Başkalarının sözünü keser.
• Bozulmaya neden olan bu belirtiler 7 yaş öncesinde de vardır ve en az iki ortamda gözlenir.
• En önemlisi işlevsellikte bozulma olması gerekiyor.

DİKKAT DAĞINIKLIĞI

• Sürekli bir konudan diğerine geçme ve herhangi bir konuya bağlı kalmama
• Zaman zaman kendini doğru ifade etmekte zorlanma.
• Daha önce gördüğü birinin ismini ya da yüzünü hatırlayamama/ayırt edememe.
• Özellikle sevmediği derslere dikkatini verememe, anlamakta ya da dinlemekte zorluk çekme.
• Herhangi bir şeyle uğraşırken önemsiz dış etkenlerle dikkatinin dağılması. Örneğin ders çalışırken dışarıdan gelen küçük bir sesle odağını kaybetme gibi.
• Daha önce kolaylıkla yapabildiği basit şeylerde hata yapma.
• Okuduğu veya dinlediği bir şeyi anlamayıp birden fazla kez okumak ya da dinlemek zorunda kalma.

Birleşik: DEHB, her iki gruptaki bulgulara bir arada rastlanabilir.

Çocuklar Ne Zaman Aşırı Hareketli Olarak Değerlendirilmelidir?

Sınıfta sürekli koşan, gürültü yapan ve çok konuşan öğrencilerin “hiperaktif” olarak değerlendirilmesi, okul ortamında sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Ancak yaşının gereği hareketli olmakla aşırı hareketli olmak birbirine karıştırılmamalıdır (Selçuk, 2011).

Bu nedenle, normal hareketlilik ile aşırı hareketlilik arasındaki farkların bilinmesi önem taşımaktadır.

NORMAL HAREKETLİLİK VE AŞIRI HAREKETLİLİK ARASINDAKİ FARK

NH: Normal hareketlilik uyumlu, sürekli ve amaca yöneliktir.
AH: Davranış, keyfi ve amaçsızdır.
NH: Ortam sınırlayıcı ve dikkati yoğunlaştırmak gerekiyorsa öğrencinin hareketi azdır.
AH: Ortam sınırlayıcı ve dikkati yoğunlaştırmak gerekiyorsa öğrencinin hareketliliği artar.
NH: Normal öğrencilerde stresli durumlarda hareketlilik artar.
AH: Aşırı hareketli öğrenciler heyecan verici ortamlarda sakinleşirken, normal durumlarda hareketlilik düzeyleri artar.

* DEHB olan bir öğrenci sınıfta nasıl davranır?

• Yerinde duramaz, sakardır, sık sık düşer.
• Diğer öğrencilere ve eşyalara çarpar.
• Sırasını bekleyemez.
• Açıklamaları tam olarak dinleyemez.
• Başladığı işi bitiremez.
• Kötü yazı yazar.
• Okul gereçlerini kaybeder. Arkasını toplamayı unutur.
• Sürekli size soru sormak için masanıza gelir.
• Konuyla alakasız sorular sorar, sorulara alakasız cevaplar verir.
• İlgilendiği konuya hiper odaklanır.
• Haksızlığa karşı aşırı tepki verir.
• Arkadaşlarına patronluk taslar.
• Karşısındaki sözünü bitirmeden yürüyüp gider.
• Ani duygusal değişimler yaşar; çabuk kırılır, çabuk sıkılır, erken vazgeçer.
• Eleştirildiğinde sert tepki verir.
• Üstüne başına dikkat etmez.
• Dalıp dalıp gider. Ses çıkarmadan kendi kendine konuşur.

DEHB’E EŞLİK EDEN DİĞER PROBLEMLER

• Karşıt olma karşıt gelmez boz. %40.6
• En az 6 ay devam eden, -Otorite figürlerine karşı negatiflik, karşı gelme, itaatsizlik ve düşmanlık olarak tanımlanmaktadır.
• Herhangi bir anksiyete bozukluğu %32.2
• Yaygın anksiyete bozukluğu 15.2
• Majör depresif bozukluğu 21.6

Dehb olan çocukların akademik başarı ve sosyal uyum güçlükleri nedeniyle olumsuz bir kendilik algısı geliştirdiklerini ve bunun da depresyon gelişimine zemin hazırladığını belirtilmiştir. DEHB olan çocuk ve ergenlerde depresyon yıllar içinde gelişmektedir.

DEHBL‘Lİ ÖĞRENCİNİN; yeni, ilgi çekici bir ortamda bulunması,davranışlarının ödüllendirilmesi ya da yoğun dikkat gerektirmesine karşın sevdiği bir etkinlikle uğraşması durumunda davranış problemlerinin azaldığı gözlemlenmiştir (Krowatschek, 2002; Lauth ve Schlottke, 2002; Lauth vd., 2007).

Yapılan araştırmalar, beynin kontrol merkezinden sorumlu bölümün DEHB’li kişilere uyku sırasındaki beyin işlevleri ile aynı seviyede, düşük fizyolojik aktivite ürettiği yönünde veriler ortaya koymuştur. İşte bu yüzden DEHB’li kişiler, akademik zorluklar, ev ve aile içi sorumluluklar, okul sonrası aktiviteler, vb. konularda baş etme konusunda zorlanırlar.

Hatta duş alma, kahvaltıyı hazırlama, temiz kıyafetlerini bulma gibi günlük yaşamın basit gerekliliklerini yerine getirmek bile DEHB’li kişiler için zor olabilir.

Çocukların bu davranışları genellikle, ebeveynlerin ve öğretmenlerin ‘Bu çocuk ne isterse onu yapıyor’ gibi bir yorum yapmalarına neden olur.

Oysa DEHB’ de temel sorun, kişinin belirli bir ile ilgilenirken o sırada, içinden gelen başka bir işle ilgilenirken o sırada, içinden gelen başka bir şey yapma isteğine engel olamamasıdır (Sürücü, 2003).

DEHB’na benzer belirtilerle giden psikolojik sorunlar:

• Aile içinde çatışma ve gerginlikler,
• Uygun olmayan ya da yetersiz disiplin yöntemleri,
• Çocuğun fiziksel, duygusal ya da cinsel istismarı,
• Yaşanmış ya da halen devam eden belirli stresler (boşanma, göç, bir yakının kaybı veya kronik hastalığı…).

EĞİTİMLERİNDE NELERE DİKKAT EDİLMELİ?

• Dikkatini toplamakta zorlanan öğrencileri, ön sırada ve pencereden uzak bir yerde oturtun.
• Öğrencilere iletileri, hem görsel hem de işitsel yolla iletin.
• Sorulara dikkat eksikliği olan çocuğun adını söyleyerek başlayın.
• Onları ödüllendirin, puana dayalı yıldız verme gibi…
• Ödevlerini yaparken ara vermelerini sağlayın.
• Yoğun hareket gerektiren yüzme, basketbol, folklor gibi sosyal, sportif ya da kültürel etkinliklere katılımını destekleyin.
• Eyleme geçmeden önce durması, düşünmesi, sonra uygulamaya geçmesini söyleyin.
• Dikkatinin dağıldığını hissederseniz; ona, bilmekte zorlanmayacağı bir soru yöneltin.
• Tahtaya sık kaldırın, sınıfta görevler verin, dağıtılacak materyalleri ona dağıttırın, tahtayı sildirin.
• Övün, sırtını sıvazlayın, onaylayın, cesaret verin, umutlandırın.
• Çocuğun arkadaşları tarafından damgalanmasını engellemek için; sınıf arkadaşlarına durumu anlatın, normal davranmalarını sağlayın.
• Grup çalışmalarını sık yapın; gruba katılmanın, arkadaşları tarafından kabul edilmenin mutluluğunu yaşatın.
• Yüksek sesle kitap okutun.
• Tekrarlayın, Tekrarlayın, Tekrarlayın…

Yapılabilecek Çalışmalar

• Ayırt etme gruplandırma -Dikkat yoğunlaştırma -Dikkati sürdürme -Dikkati yeniden toplama,
• Görsel ayrımlaştırma -Görsel figür-zemin ilişkisi -Uzaklık-derinlik boyutu algısı
  İşitsel ayrımlaştırma -İşitsel figür-zemin ilişkisi -İşitsel sıralama -Fonolojik farkındalık,
• Dokunsal ayrımlaştırma -Kinestetik ayrımlaştırma,
• El ayak koordinasyonu Denge – El parmak koordinasyonu -El göz koordinasyonu
• Sağ-sol ayırt etme – Yön bulma,
• Plan yapma -Planlı çalışma -Bağımsız çalışma -Zamanı etkin kullanma,
• Görsel-işitsel hafıza -Kısa süreli hafıza -Uzun süreli hafıza -İşleyen hafıza.

TAVSİYELER:

• Yazılım destekli programlar, dikkat güçlendirici setler,
• Öğretmen- ebeveyn- çocuk üçlüsünün kuvvetli iletişimi (sabır ve analyış),
• Kızmamak- Bağırmamak- Şiddet göstermemek,
• Evde ve okulda sorumluklarını artırmak,
• Temel düzen,
• Spor,
• Vitamin Desteği,
• Dikkat Egzersizleri,
• Terapi, Attentioner,
• Uzun nefes verme/egzersizleri,
• Çene kaslarını sıkmak, bütün bedeni sıkıp bırakmakta bedeni rahatlatır.
• Ağırlık taşıma,
• Sakız çiğneme,
• Evde alışveriş oyunu oynayıp ağır bir şeyler taşımak,
• Sırt çantasını takıp yürüyüşe gitme,
• Trambolinde zıplamak,
• Deve cüce oyunu,
• Mum üfleme.