Rasadhane tanım olarak Arapça raṣad + Farsça ḫāne kelimelerinin birleşiminden oluşmuştur. Rasad “gözlem” demektir. Hane ise “ev” anlamındadır. İngilizce’de de Observatory yani “Gözlemevi” olarak kullanılmaktadır.
Rasathaneler karada yerleşik rasathaneler, uzay rasathaneleri ve okyanus rasathaneleri olarak üç kısımda incelenebilir.
Rasathanelerin görevlerini ise aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz:
- Tesis işletimi ve yönetimi (örneğin, operasyon personeli, destek ve bakım yetenekleri, tesis ve personel yönetimi, iş ofisi desteği vb. gerektirir);
- Bilim desteği (örneğin, zaman ayırma, arşiv sistemleri, analiz sistemleri, gözlem desteği);
- Gözlemevinin faaliyetlerini optimize etmede paydaş ve müşteri katılımını sağlamak için danışma yapıları ve komiteler için destek;
- Tesis bilimi verimliliğinin arttırılması (örneğin, operasyon iyileştirmeleri);
- Sorun giderme (örneğin, cihaz arızalarını, optik sorunları, yazılım yükseltmelerini düzeltme);
- Tesis ve yetenek yükseltmeleri (donanım ve yazılım – örneğin optikler, kaplamalar, teleskop ve alet yazılımı);
- Yeni tesis yetenekleri (örneğin, Uyarlanabilir Optikler (AO), yükseltilmiş optik bileşenler, dedektörler ve sistemler);
- Enstrüman iyileştirmeleri ve gelişmiş yetenekler;
- Yeni enstrüman konseptlerinin tasarımı ve geliştirilmesi, enstrüman AR-GE’si;
- Araçlar ve yükseltmeler için maliyet ve program planlarının geliştirilmesi;
- Potansiyel yeni araçlar/yükseltmeler için inceleme ve inceleme materyali oluşturmak;
- Yeni araçlar ve tesisler için teklifte bulunma, fon yaratma (kamu ve özel) ve maliyet eşleştirmesini sağlama;
- Astronomide kamuya açık erişim ve kamu yararına yanıt verme;
- Bir gözlemevine özgü yönlerde eğitim ve öğretim;
- Yeni enstrümanların inşası, enstrümanların test edilmesi ve entegrasyonu ve yükseltmeler;
- Potansiyel yeni tesislerin kavramsal gelişimi (örneğin, yeni teleskoplar);
- Yeni tesisler için kritik donanım/yazılım sistemleri için Ar-Ge;
- Programın gerçekliği ve uygulanabilirliği komitelerinin gözden geçirilmesi de dahil olmak üzere, maliyet ve zamanlama planlarının geliştirilmesi ve gösterilmesi;
- Yeni tesisin geliştirme aşamasının gözetimi ve yönetimi;
- Tesis inşaatının yönetimi;
- Tesis kabulü ve operasyonel testler ve sorun düzeltmeleri.
Rasathane Ekipmanları Nelerdir?
Sekstantlar, oktantlar, teleskoplar, teodolitler, pontograflar, suni ufuklar, barometreler, saatler, güneş saatleri, termograflar, gözlem kayıt raporları, haritalar, takvimler, deprem kayıt aleti olan büyük sismograflar, denizcilik saatleri, ölçü ve hesap makineleri, zaman belirleme yardımcı aletleri, rubu tahtaları, usturlaplar, yer küreleri, gök küreleri, güneş sistemi, meridyen teleskopları, kıblenümalar rasathane ekipmanlarına örnektir.
Rasathane Mimarisi ve Tasarımı Nasıl Olmalıdır?
Gözlemevleri, teleskopun gerçek kullanımına göre tasarlanmalıdır.
Teleskop erişimi, ziyaretçi akışı ve optimum görme koşulları ile tasarım sürecinde yapısal teknikler, malzeme kullanımı ve pratik uygulamalar önemlidir.
- Pier – İskele Yapısı: Zeminin altındaki uygun bir temelden teleskop kaidesinin taban plakasına kadar uzanan izole bir beton iskele en iyi çözümdür. İzolasyon sağlanmalıdır. Çoğu zaman iskele betonarme yapıdadır.
- Pier – İskele Nereye Kurulmalıdır?
İskele normalde kubbe merkez hattının güneyine kaydırılır (Kuzey yarım kürede).
İskele doğudan batıya ortalanmalıdır ve iskele ve iskele, cıvatalarının rotasyonel hizalaması DOĞRU Kuzey-Güney (Göksel Kuzey) OLMALIDIR.
Gözlemevinden sorumlusunun proje geliştirmeye devam etmeden önce azimut hizalamasını kontrol etmesi zorunludur.
- Teleskop Kurulumunda Dikkat Edilecekler Nelerdir?
Herhangi bir döndürme, görüntü hareketi üretir. 0.1 ark saniye kadar küçük hareketler algılanabilir. Teleskop takılıyken doğal frekans 30 Hz’den büyük olmalıdır. Sismik titreşimler teleskop iskelesine bağlanacaktır. Bunları azaltmak için hiçbir şey yapılamaz. Neyse ki, sismik titreşimler küçüktür ve teleskopu etkileyecek kadar sık meydana gelmez.
- Teleskop Kurulumunda Dikkat Edilecekler Nelerdir?
Teleskopun yönü, sabitliği ve erişimi dikkate alınmalıdır. Gözlemcilerin teleskoptan bakarken teleskopu ve görüntüyü hareket ettirmemesi için tam sabitlenmesi gerekir.
Tarihi Gözlemevleri
Eski kültürler, inşa ettikleri görkemli ve esrarengiz yapılar aracılığıyla Güneş ve Ay’ın hareketlerini takip etmeye, zamanı ölçmeye ve dünyalarını yukarıdaki (ve aşağıdaki) dünyayla ilişkilendirmeye çalıştı.
Ortaçağ İslam Dünyasında Rasathaneler
İslâm’dan önce Araplarda envâ adı verilen yıldızların hareketiyle hava durumu ve iklimler arasında ilgi kuran, çeşitli takvimlere esas teşkil eden bir nevi “halk astronomi ve meteoroloji bilgisi” vardı.
Babilliler astronomiye önem verdiler. Onlarda rasathaneler ya hiç olmadı ya da çok kısa bir zaman için var olmuştu.
Müslümanlar, başlangıçta kabul ettikleri Batlamyus (ö. 168 yılı civarı) astronomi sisteminin bazı hatalar verdiğini görünce, bunları düzeltmek için uzun süre gözlem yapılması gerektiğine karar verdiler ve bunu gerçekleştirmek için rasathane kurdular.
Emevîler döneminde Şam’da kurulduğuna dair bazı bilgiler varsa da genel olarak araştırmacılar ilk rasathanenin Me’mun tarafından Bağdat’ta kurulan Şemmâsiye Rasathanesi olduğunu kabul ederler. Me’mun bir yıl sonra burada yapılanı gözlemlerin sağlamasını yapmak için Şam’da Kâsiyûn dağında ikinci bir rasathane kurdurmuştur.
İslâm astronomları bir süre sonra, sistemin tümünü benimsemekte zorlanmışlar, yeni gezegen tablolarına (zîc) ihtiyaç duymaya başlamışlardır. Bu yüzden, İslâm Dünyası’nda pek çok rasathane kurulmuş ve bu rasathanelerde yapılan gözlemlerle elde edilen değerler Batlamyus’un değerleri ile karşılaştırılarak düzeltilmesi gereken hususlar düzeltilmiş ve bu arada pek çok katalog (zîc) hazırlanmıştır.
Ortaçağ İslam Dünyasında Rasathaneler
- Şemmâsiye Rasathanesi (827)
- Kâsiyûn Rasathânesi (828)
- Benî Mûsâ’nın Özel Rasathanesi (840)
- Samerra Rasathanesi
- Mâhânî’nin Özel Rasathânesi (267/880 öncesi)
- İbn Firnâs’ın Özel Rasathânesi (274/887öncesi)
- Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin Özel Rasathânesi (ö. 282/895)
- Battânî’nin Özel Rasathânesi
- İbn Emâcûr’un Özel Rasathânesi (4./10. yüzyılın ilk yarısı)
- Rey Rasathanesi (959)
- Rüknüddevle Rasathanesi (947-977 yılları arası)
- Şîraz Rasathânesi (978-983 arası)
- Bağdat (Şerefüddevle) Rasathanesi (988)
- Kâs Rasathanesi (Bîrûnî’nin Özel Rasathânesi)
- Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî’nin Özel Rasathânesi
- Endülüs’te Özel Rasathaneler
- Fahrüddevle (Rey) Rasathânesi (384/994)
- Mukattam Rasathânesi (Mısır) (365-386/975-996)
- İbn Yunus’un Özel Rasathanesi (1009 öncesi)
- Hemedan Rasathanesi (1023 civarı)
- Benî A‘lem Rasathânesi (425/1043)
- Yinânî Rasathânesi (Şam) (11. yüzyılın ortaları)
- Melikşâh (İsfahan) Rasathanesi (1075)
- Kahire Rasathanesi (1120-1125)
- Selçuklu Rasathanesi (524/1130)
- İşbîliye Rasathanesi (591/1195-6)
- Merâga Rasathânesi (657/1259)
- Caca Bey (Kırşehir) Rasathanesi (1272)
- Tebriz Rasathanesi (1300)
- Semerkant Rasathanesi (1408-1424 arası
Osmanlı’da Rasathaneler ve Rasathane Çalışanlarının Görevleri
- Bayezid Rasathânesi (1447-1512)
Sultan II. Bayezid (1447-1512) zamanında İstanbul’da inşa edilmiştir. İhsan Fazlıoğlu kaynaklarda Sultan II. Bayezid (1447-1512) zamanında İstanbul’da Güneş rasadı yapıldığına dair kayıtlar olduğunu belirtmektedir.
- Trabzon Rasathanesi
Abdülʻalî Bircendî (ö. 935/1528’de sağ) Trabzon’da küçük çaplı bir rasathane kurarak gözlemde bulunduğu, bizzat kendisi tarafından kaleme alınan eserde ayrıntılı bir biçimde anlatılmıştır.
Müneccimbaşı ve Görevleri
Münceccimbaşının her sene yeni bir takvim hazırlamak, her yıl Ramazan ayından önce imsakiye hazırlamak, astroloji ile ilgili görevleri- zayiçe hazırlamak gibi görevleri vardı.
Zayiçe: bir işe başlamak için en uygun saati seçilmesi işlemine denir. Buna eşref saat, vakt-i muhtar veya vakt-i sa‘d da denilirdi.
Muvakkithaneler
“Vakti belirleyen kişi” anlamına gelen muvakkit “namaz vakitlerini birtakım aletler vasıtasıyla tespit eden kişi” idi.
Asıl görevleri namaz vakitlerini camilerin müezzinlerine bildirmek olan muvakkitler mekanik saatlerin yaygınlaşmasına kadar bu görevlerini güneş saati, kum saati, su saati veya astronomik birtakım hesaplar vasıtasıyla yaparlardı.
İstanbul Rasathanesi – Takiyüddin Rasathanesi
Osmanlı Devleti’nde gözlem yapma maksadıyla Sultan III. Murad’ın desteğiyle kurulan bu ilk rasathanedir. Bu rasathane, Uluğ Bey Zîci’nde bazı hatalar olduğundan ve yeni gözlemler yapılarak bu hataların tashih edilmesi gereği doğduğu için kurulmuştur. Takiyüddin 1574 yılında bazı aletlerle Galata Kulesi’nden gözlemlere başlamıştır. 1577 yılından itibaren de kısmen tamamlanmış olan yeni rasathaneden gözlemlerini sürdürmüştür.
Türkiye’de Günümüz Rasathaneleri listesini aşağıda bulabilirsiniz:
- Ankara Üniversitesi Kreiken Rasathanesi
- İstanbul Üniversitesi Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi
- Ege Üniversitesi Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi
- Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Gözlemevi ve Deprem Araştırma Enstitüsü
- Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ulupınar Gözlemevi
- Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma ve Uygulama Merkezi (ATASAM)
- Ondokuz Mayıs Üniversitesi Gözlemevi
- Çukurova Üniversitesi, Uzay Bilimleri ve Güneş Enerjisi Araştırma ve Uygulama Merkezi (UZAYMER)
- Erciyes Üniversitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi (UZAYBİMER)
- Adıyaman Üniversitesi Gözlemevi
Faydalanılan Linkler:
https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/gecmisin-gokyuzune-acilan-pencereleri-rasathaneler
https://www.librakitap.com.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=759&Itemid=105
http://www.koeri.boun.edu.tr/new/tr/tarihce
https://tug.tubitak.gov.tr/tr/turkiyedeki-gozlemevleri
https://www.tad.org.tr/baglantilar-2/baglantilar/gozlemevleri
https://kartalgazetesi.com/64637-tuzla-gozlemevini-nasil-ziyaret-edebilirsiniz
https://gozlemevi.istanbul.edu.tr/tr/
https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6zlemevi
https://gozlemevi.ege.edu.tr/
https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6zlemevleri_listesi
https://www.schoolsobservatory.org/learn/eng/tels/obs
http://www.vikdhillon.staff.shef.ac.uk/teaching/phy217/telescopes/phy217_tel_domedes.html
https://www.gambato.com/solutions/observatory-domes.html
https://www.siriusobservatories.com/different-kinds-of-observatory-equipment-we-need-to-know/
Fotoğraflar: Kandilli Rasathanesi gezisi esnasında Nilüfer Şen tarafından çekilmiştir.
Kaynak: Nilüfer Şen’in Araştırma Metotları ders sunumunun özetidir.
