Bu ezeli kâinat ebede gider Rahmân’a (c.c.) doğru. Bu evvelî ruhlar ezele gider Sübhân’a (c.c.) doğru. Birlemek içindir cümle envâr, nâr iken cem etti Nûr (c.c.). Derlemek içindir aşkı, cümle şiâr o Mâşûk ki, es Sâbur (c.c.).
Katreyi umman eyle gönül, bir dem gelir ‘aşk beyân olur.
Katreyi umman eyle gönül, bir dem gelir Mâşûk ayân olur.
Katre, çeşme, pınar, nehre karışıp nehirle birlikte denize doğru akarak deryaya kavuşur. Çaylar, dereler, nehirler deryaya doğru yol alıp birleşip vahdete erer. Tüm akarsuların birleşip denize kavuşması Allah’a giden yola benzetilir. Bu nedenle damla ile derya ilişkisi kurulur. Tasavvuf edebiyatında “Umman/deniz” vahdeti, “katreleri/damla-dalga” kesreti temsil eder. Ummân, bütünü, katre ise parçaları simgeler. Yücelik ve küçüklük burada iki zıtlığı değil aynîlîği ve birliği, yek vücutluğu içinde barındırır. Vahdet kavramı da bu yüzden Umman kavramında tezahür edegelmistir. Tasavvufi şiirde, deniz yahut derya Yaratanın simgesi olarak da kullanılır. Örneğin;
“Ol dürr-i yetîmem ki görmedi beni ‘ummân
Bir katreyem illâ ki ‘ummâna benem ‘ummân”
Yunus Emre, şiirinde “Ben, benim gibisini hiçbir denizin görmediği nadir bir inciyim, denizleri içine alan bir damlayım.” diyerek, katre ile umman kavramının algısına göre, yücelik ve küçüklük ölçülerinin göreceli olduğunu dile getirmektedir. Bizim algımıza göre katre küçük, deniz ise büyüktür. O ise gerçeğin bizim algıladığımız gibi olmadığını, büyüklük ve küçüklükle bir alakasının kurulmadığını tevdi eder. Bir damlanın denizden daha büyük olması yahut bir denizi içine alması idrakimizin almadığı, kavraması mümkün olmayan bir haldir. Mevlânâ, “Bir iğne deliğinde yüzlerce âlem vardır.” derken aynı şeyi işaret eder. Tasavvufî kavrayış, her zerreyi yahut katreyi bir ‘Birlik’ içinde, birliğin içindeki ‘bir’lik içinde, birliğin içindeki hiçlik içinde yani Fihi Ma Fih olarak zuhur ettirir. Her şey bir şeyin içinde gizlenmiş ve kendisi olarak dirilmek ve zuhur etmek için sırasını bekler. Bu bekleyiş İlahi bir emir vasıtasıyla vuslata erecektir.
Tasavvufta ilahi âlem “Umman”, maddi âlem ise “katre” ifadesiyle verilmiştir. Tasavvufta deniz, Yaratanı simgelerken, kul ise katre’ye benzetilir. Damlaların denize kavuşmak için yaptığı yolculuk, bir kulun Yaratana ulaşma macerasına benzetilir. Dünya âlemindeki imtihan, çileler ve aşk ıstırabı, damlanın denize doğru ulaşmasına ve varlık âleminde birleşip bütünleşerek hiçliğe bürünmesine vesile olur. Katrelerin varlığı Umman’da birleşince, katre (kendisi) Umman içinde hiçliğe bürünürken, yaratılanın (kulun) dünyadaki (maddi) bedeni ancak İlahî âlemde Yaratana kavuşunca Onun zuhurunda-nurunda yok olacaktır. Katre’yi Umman eylemek, bedeni Yaratan’ın (c.c.) nurunda eritmek, benliği-egoyu yok etmektir.
“Eğer yeryüzündeki ağaçlar kalem olsa, denizler mürekkep olsa ve yedi misli deniz de yedekte bulunup yazılsa, yine de Allah’ın sözleri bitmezdi. Doğrusu Allah güçlüdür, hakîmdir.” (Lokman/27) Sûrenin ihtiva ettiği anlam itibariyle, kesretin (ağaçlar/ denizler) vahdeti (Allah’ın sözleri) anlatması yetersizdir. Mutlak Hâkim’ in (c.c.) Umman’ını anlatmaya katrelerin dili dönmez. Ayrıca tasavvufta Umman enginliği ve sonsuzluğu temsil eder. Yine derya, tasavvufta çok büyük okyanusa mensup kişi manasını da düşündürür. Vahdet-i vücut felsefesinde, parça-bütün ilişkisine göre her parça Allah’ın bir tecellisidir. Bu felsefeye göre deryayı tek tek damlaların oluşturduğu gibi düşüncesi hâkimdir. Tek bir damlada deryanın özelliklerin bulmak mümkündür.
Katreyi ummân eylemek, bir nevi de mü’minin hem dünya hem ukba merhalesinde Âlemlerin Efendisi Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.) Efendimiz’e olan sevgilerinin temaşasına ve onun ahlakı ile ahlaklanmaya gayret göstermektir. Hz. Peygamber bir nur, bir cevher, Umman’ın kendisidir. Biz ümmeti ise, ancak bir katre, nuru gösteren ayna, cevherin tozu olabiliriz. Cevheri bulmak, nura gark olmak; Aşk’ı güzergâh eylemek, Mâşûğa râm olmak, Ummana erişebilmek dileğiyle.
