Ödül mü Ceza mı

Çocuklar dünyaya geldiklerinde boş bir levha gibidirler. Önce aile içinde, daha sonra da çevresinde olup bitenleri gözlemleyerek hayatı öğrenirler. Bu öğrenme gerçekleşirken bazen istendik bazen de istenmedik davranışlar edinebilir. Ebeveynler çocukların istendik davranış kazanması ve pekişmesi için çalışırken edinilen istenmedik davranışların son bulması için de çaba gösterir. Bunun için en çok kullanılan yöntemlerden biri de ödül-ceza yöntemidir.

Ödül; bir kimseye yaptığı bir işten, bir davranıştan dolayı verilen armağandır. Bu, bazen maddi bazense manevi bir armağan olabilir.

Ödül verirken nelere dikkat etmeliyiz?

• Öncelikle hedeflenen davranışla ödül arasında bir orantı olmalıdır. Ulaşılması kolay olan bir şeye çok büyük bir ödül vadetmek doğru olmadığı gibi, ulaşılması çok çaba gerektiren bir amaca da küçük bir ödül vadetmek doğru değildir.
• Verilecek ödül çocuk için cazip, istenilen bir şey olmalıdır. Kitap okumayı sevmeyen bir çocuğa ödül olarak kitap vadedersek bu çocuk için etkili bir ödül olmayacaktır.
• Sürekli ödül vermek bir süre sonra çocuk için etkisini yitirecek, sıradanlaşacaktır. Bu nedenle her davranış için ödül vadetmek işe yaramayacağı gibi çocukta ödül almadan davranışı yapmama gibi bir tutum gelişir ki bu çok zararlı bir durum olur. İstendik davranış yapıldıktan sonra bu davranışın önemi, niçin yapılması gerektiği, kazançlar… vb. anlatılmalıdır. İlk seferinde ödül verilebilir ancak amacın davranışın devamlılığı olduğu unutulmamalıdır. Bir süre sonra istendik bu davranışın çocuğun sorumluluğu olduğu bilinci kazandırılmalıdır. Ödül almadan da davranışı yapabilmelidir.

Ceza ise istenmedik davranışların değiştirilmesi ya da ortadan kaldırılması için yapılan çoğu zaman çocuğun hoşuna gitmeyen tutum ve davranışlardır. Çok dikkatli olunması gereken bir yöntemdir. Ebeveynler bu yöntemi kullanırken amacın doğru olan davranışı öğretmek olduğunu da unutmamalıdır.

Peki bunun için nelere dikkat edilmelidir?

Ceza verirken nelere dikkat etmeliyiz?

• Ceza çocuğun kişilik haklarını yok edecek nitelikte olmamalıdır.
• Ceza asla fiziksel olmamalıdır.
• Ceza davranışla orantılı olmalıdır.
• Verilen ceza çocuğun temel ihtiyaçlarını engellemeye dönük olmamalıdır. “Ödevini yapmazsan sana akşam yemeği yok.” gibi bir ceza olamaz.

Aileler disiplin ile cezayı karıştırmaktadır. Ağır cezalar verirlerken bunun çocuğu disipline ettiğini düşünürler. Ama disiplin çocuğa sadece hata ya da yaramazlık yaptığında uygulanan kurallar bütünü değildir. Aksine çocuğun düzenli bir yaşam sürmesini destekler ve sadece cezayı değil ödüllendirmeyi de içerir. Ceza geçmişte yapılan hataların neticesinde verilirken disiplin ileriye bakar. Doğru ve güzel olan davranışı kazandırmaya çalışır. Disiplinde daha çok olumlu mesaj verilirken ceza da sen dili kullanarak suçlayıcı bir tavır takınılır. Disiplinde çocuk doğru ve yanlış davranışı öğrenirken ceza da ise hatalı davranış sonrasında göreceği olumsuz tutum veya davranıştan kendini nasıl koruyabileceğini öğrenir. Disiplin çocuğun gelişimine odaklıyken ceza ise çocuğun istenmedik davranışının bedelini ödetmeye odaklıdır
Ödül ve ceza yöntemi hem öğretmenlerin hem de anne-babaların çok dikkatli kullanmaları gereken bir yöntemdir. Doğru kullanılmadığında yarardan çok zarara yol açacak bir yöntemdir.

Ödül-Ceza yöntemini kullanırken;

• Amaç hayatı öğretmek olmalıdır.
• Ebeveynler davranışlarında tutarlı olmalıdır. Bir gün ödüllendirdikleri bir davranışı başka bir gün cezalandırmamalıdır. Anne ve baba da kendi arasında tutarlı olmalıdır. Annenin ceza verdiği bir konu da baba da aynı tutumu sergilemeli ya da verilen ödülü her ikisi de önemsemelidir.
• İstendik davranışlara ebeveynler örnek olmalıdır. İstendik davranışları önce kendisi yapmalı istenmedik davranışları da önce kendisi yapmamalıdır. Sözleri ve davranışları uyum içinde olmalıdır.
• Öncelikli olarak çocuğun olumlu davranışlarını ön plana çıkarmak gerekir. Çocuğa güzel sıfatlar yüklemek bazı olumsuz davranışların da kendiliğinden ortadan kalkmasını sağlayabilir.
• Çocuğa olumlu mesajlar verilmeli; suçlayıcı, alaycı, kıyas içeren ifadelerden kaçınılmalıdır.
• Ebeveynler çocuklarına olan sevgisini, görev ve sorumluluklarını ödül veya ceza aracı olarak kullanmamalıdır.

Kısacası ödül ve ceza istendik davranışların kazandırılması amacıyla başvurulan yöntemlerden biridir. Doğru kullanıldığında amaca götürebilir ancak yanlış kullanılırsa olumsuz sonuçlar doğurabilecek yöntemlerdir.