“Psikolojik ilk yardım terör saldırısı, afet, kaza veya bireysel/toplumsal düzeyde olumsuz etkilere sebep olan olaylar sırasında ya da sonrasında gerçekleştirilen bir çeşit erken dönem psikososyal müdahale yaklaşımıdır.” (Demircioğlu, Şeker, Aker, 2019) Olay sırasında ya da sonrasında kişilerin temel fiziksel ve psikolojik ihtiyaçlarının karşılanması sağlanmaya çalışılır. Travma sonrası stres semptomlarını olabildiğince aza indirmeye ve kişilerin adaptasyonunu, baş etmeyi desteklemeyi hedefleyen koruyucu bir ruh sağlığı müdahalesi olarak da kabul edilmektedir.
“Psikolojik ilk yardım, bir tanı ya da tedavi yöntemi değil, psikolojik krize müdahale yöntemidir. Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization), psikolojik ilk yardımı, ‘ciddi kriz yaratan olaylar sonrasında, maruz kalan insanları desteklemek için insani, destekleyici, pratik yardım’ olarak tanımlamaktadır.” (Demircioğlu, Şeker, Aker, 2019) Psikolojik ilk yardım beş temel özelliği barındırmaktadır. Bunlar; güvenlik, bireysel ve toplumsal faydayı temel almak, ilişki kurmayı desteklemek, rahatlatıcı ve umut verici olmaktır. Afet ya da olağan dışı durumun oluştuğu ortamı inceleyerek sosyal ve davranışsal olarak işlevselliğin yeniden kazandırılmasında rol oynayan bir müdahaledir.
Travmatik olaylar farklı şekillerde meydana gelebilir ve bireyler verdiği psikolojik tepkiler ile farklı düzeyde etkilenebilirler. “Psikolojik ilk yardım, bir erken dönem psikososyal müdahale olarak, kitleler üzerinde de etkili olabildiğinden ve bireysel ihtiyaçları da karşılayabilen bir uygulama olarak diğer yaklaşımlardan ayrışmaktadır. Literatürde psikolojik ilk yardımın, travmatik olay sonrası riskin azaltılmasında ve bireylerin dirençliliğini arttırmasında etkili olduğu çalışmalar bulunmaktadır.” (Demircioğlu, Şeker, Aker, 2019) Bunun yanı sıra, afet ve travma sahası koşullarında uygulanabilir olması, pratik olması, yaşam boyu tüm gelişim evrelerine uyum sağlayarak uygulanmaya izin verilmesi ve kültürel olarak oluşabilecek farklılıklara tutumunun esnek olması bakımından yaygın olarak kullanılmaktadır.
“Psikolojik ilk yardım, travma ve afet sonrası uygulanan psikososyal hizmetlerin en erken aşaması olarak görülmektedir. Afet veya toplumsal travmalardan etkilenen kişilerin güvenliği, sağlığı gibi temel gereksinimlerin karşılanabilmesi ve psikolojik destek verilmesi, akut dönemde önerilen bir müdahale uygulamasıdır. Bu uygulamaları daha kapsamlı psikososyal çalışmalar ve daha uzun vadede ise uzman desteği ve psikoterapi gibi basamaklar izlemektedir.” (Demircioğlu, Şeker, Aker, 2019)
Psikolojik İlk Yardım Aşamaları
Psikolojik ilk yardım uygulamasının basamaklarını üç aşamada incelemek mümkündür. Bunlar, uygulamaya hazırlığın yapılması, ihtiyaç ve taleplere yönelik öncelikleri sağlayacak psikolojik triyajın yapılması ve sekiz basamaklı psikolojik ilk yardım modelinin uygulanmasıdır.
A. Hazırlık
“İlk basamak, görev yapacak kişilerin sahaya gitmeden önce yapacakları bazı hazırlık aşamalarının olmasıdır. Bu aşama hem psikolojik ilk yardımı veren kişinin kendini psikolojik olarak hazırlaması ve koruması hem de verilecek psikolojik ilk yardım hizmetinin niteliğini arttırmak amacıyla önemli bir ilk adımdır.” (Demircioğlu, Şeker, Aker, 2019)
Bireysel hazırlık, sahaya gitmeden önce kişilerin kendilerini çeşitli alanlarda değerlendirmeleri ve zihinsel açıdan kendilerini hazırlamaları açısından önemlidir. Kişinin kendini hazırlaması karşılaşabileceği travmatik etkilere karşı koruyucu ve çalışırken karşılaşabileceği güçlükler için ise kolaylaştırıcı bir etken olur. Bu alanda çalışacak kişilerin hazırlık aşamasında kendine şu soruları sorup bir öz değerlendirme yapması önemlidir:
- Daha önce benzer nitelikte bir olayda görev aldım mı?
- Olayın kendisinin ya da olaydan etkilenen belli grup ya da kişiler ile çalışmanın beni zorlayacak bir etkisi var mı?
- Şu an ki sağlık durumun bu çalışmada görev almam için uygun mu?
- Bu gibi olaylarda çalışırken psikolojik öz bakım konusunda neler biliyorum ve bunları uyguluyor muyum? (Demircioğlu, Şeker, Aker, 2019)
Olaya özgü hazırlıkta ise her afetin, krizin ya da travmatik olayların kendine has yönleri vardır. Bu yüzden o olaya göre çalışma planı yapmak, sürecin gerçekleştirilmesi ve sonlanmasına dek süreçler olaya özgü hazırlanmalıdır. “Psikolojik ilk yardım uygulayıcısı için çalışmalara başlamadan önce öz değerlendirme yapması için sorabileceği sorular şunlardır:
- Gerçekleşen olay ile ilgili yeterince bilgi sahibi miyim? Ne oldu? Ne zaman oldu? Ne kadar kişi etkilendi?
- Olaydan etkilenen kişilerin ya da grupların sosyokültürel özellikleri nelerdir?
- Olay sonrası yürütülecek psikososyal hizmetler hangi kurum tarafından koordine edilecek? Görev ve sorumluluklarım nelerdir?” (Demircioğlu, Şeker, Aker, 2019)
B. Triyaj
Afet ya da travmatik olaylar sonrasında, olay yerindeki kişiler akut dönemde şok tepkiler verebilirler. Bu tepkiler herkeste farklı şekillerde ya da farklı yoğunlukta ortaya çıkabilir. Bu durumlarda bazı belirtilere sahip kişilerin fark edilip yönlendirilmeleri önemlidir. “Psikolojik triyaj, etkilenme düzeyi yüksek ve şiddetli psikolojik tepkileri bulunan kişileri ayıklama, önceleme ve mümkün olduğunca en fazla sayıda bireye ulaşmayı sağlayan bir girişimdir. Donakalma, oryantasyon sorunları, aşırı düzeyde öfke tepkileri, panik ya da aşırı düzeyde kaygı, kendine zarar verme riski, psikoz, alkol ve madde kullanım bozukluğu gibi durumlar psikolojik triyajda acil olarak değerlendirilebilmektedir.” (Demircioğlu, Şeker, Aker, 2019)
C. Sekiz Basamaklı Psikolojik İlk Yardım Modeli (Brymer ve ark, 2006)
- İlişki ve bağ kurma
- Güvenlik ve rahatlamanın sağlanması
- Dengeleme (Stabilizasyon)
- Bilgi edinme
- Temel ihtiyaçlar konusunda yardımcı olma
- Sosyal destek
- Bilgilendirme
- İş birliği kurulabilecek diğer hizmetler ile ilişkilendirme
Psikolojik ilk yardım uygulamasının tüm sağlık çalışanları tarafından bilinmesi çok önemlidir. Kısa sürede öğrenilme ve uygulama imkanı sunan bu yaklaşım ile, sağlık alanında çalışanların travma riskinin azaltılabileceği ve bunun da ileri süreçlerde ortaya çıkabilecek daha büyük travmaların önüne geçebileceği savunulmaktadır. Özellikle hemşirelerin hastane ortamında stres altında çalışmaları nedeniyle, psikolojik ilk yardım uygulamalarına hakim olmaları ve uygulayabilmeleri, hem hastaya yardım konusunda hem de kendi öz bakımlarını sağlamakta önemli bir yere sahiptir. Ayrıca psikolojik ilk yardım sadece sağlık alanında ya da ruh sağlığı alanında çalışanlar için değil eğitimi alındığı zaman her alandan bireylerin uygulayabileceği bir ruh sağlığı müdahalesidir.
