Strese neden olan birçok sebep olsa da genel olarak insanın yaşam şekli, dünyaya bakış açısı ve kişilik yapısı ile stresin o kişi üzerindeki etkisi arasında derin bir bağ vardır.
Çağımızda insanlar daha az mutlular. Modern hayat, yaşam standardımızı yükseltti; insanlar daha zenginler, daha bilgililer ama daha mutlu değiller. İnsanın yaşam standartları bir önceki yüzyıla göre daha iyi. Ancak önceki yüzyılda pek de üzerinde durulmaya değer görülmeyen “stres”, “kaygı”, “depresyon”, “üzüntü” vb. gibi kelimeler hayatımıza girdi.
İnsanın psikolojik sağlığı yani stresli, kaygılı, depresyonda olması, üzüntülü olması aslında insanın kişilik yapısı ile yakından ilişkilidir. Kişilik yapımız ise hayata ve olaylara bakışımızı etkiler.
“Bilge bir zatın talebesi, sürekli her şeyden yakınıyor, şikâyet ediyor, karamsar davranışlar sergiliyordu. Söylediklerinin çoğunda belki haklıydı. Bilge kişi, sürekli onu izliyordu.
Bir gün bir avuç tuz aldı, bir bardak su ile karıştırdı. İçmesini istedi; öğrencisinin ağzına almasıyla çıkarması bir oldu.
– “Neden tükürdün?” dedi bilge hoca. Öğrencisi:
– “Çok acı” diye cevap verdi.
Hocası onu aldı, köyün kenarında bulunan bir göle götürdü. Aynı miktar tuzu göle attı. Gölden bir bardak su aldı ve öğrencisine içirdi.
– “Nasıl olmuş?” diye sordu.
– “Çok nefis” diye cevap aldı.
Bilge kişinin yorumu şöyleydi:
– “Bak evlâdım! Hayattaki zorluklar bir avuç tuz gibidir, onu engin bir gönülle karşılarsan sana zarar vermez… Sarayda kederli, zindanda mutlu olmak sana bağlıdır.”
Kişilik yapıları, “A tipi”, “B tipi” ve “C tipi” olarak Rosenman ve Friedman tarafından geliştirilerek ölçeklendirilmiştir.
İnsanların %50’si “A tipi” olarak ele alınmıştır. “A tipi” insan aceleci, sabırsız, rekabetçi ve saldırgandır. İnsanların %10’nu “C tipi” olarak ele alınmıştır. Rahat, bencil, umursamaz, gamsız, sakin ve keyiflidir. Geriye kalan %40 insan ise “B tipi” olarak bu iki tip arasında bir yerdedir.
Günümüz dünyası “A tipi” insan kişiliğini özendirmektedir. Kazanmak, sahip olmak, elde etmek ve tüketmek için A tipi insan kişiliği özendirilmektedir.
Modern dünya “A tipi” insan kişiliğini ön plana çıkarma eğilimindedir. Çünkü, bu kişiler çok çalışırlar, kendilerine ve ailelerine zaman ayırmazlar. Sabahları evden acele ile çıkarlar. Dinlenmeyi sevmezler. Çok fazla görev üstlenirler. Kendisini değil, işini önemserler.
“B tipi” kişiler ise kendilerine daha fazla zaman ayırırlar. Aceleci değildirler. Başkalarına zaman ayırırlar. Dinlenirler. Genelde kendileri ile barışıktırlar. Ailesine zaman ayırırlar.
Kişilik, insan yapısının, duygusal durumunun, davranış biçimlerinin, ilgilerinin, yeteneklerinin ve diğer psikolojik özelliklerinin en karakteristik ve orijinal bütünüdür. Kişilik özellikleri ile stres arasındaki ilişki sürekli araştırılan bir konu olmuştur.
İnsanların strese ilişkin bakış açıları ve olaylara yaklaşımı aynı değildir. Stres sonucu oluşan davranışların da aslında kişilerin olaylara farklı bakış açılarından, yorumlarından ve algılamalarından kaynaklandığını söylemek mümkündür. Bu sebeple, bireylerin bakış açılarını değerlendirip, olaylara verdikleri tepkileri daha iyi anlamaları, stresle başa çıkmada önemli bir adım sayılabilir.
Stresi oluşturan durumla karşılaştığı süreç içerisinde kişi, elindeki kaynaklar ve baskı durumu arasında bir denge oluşturarak stres oluşturan durumlara uyum göstermeye çalışır. Erkekler stres durumunda “sessizleşir”, “homurdanır” ve “uzaklaşır”. Kadınlar ise “daha çok konuşur”, “duygusallaşır” ve “yakınlaşır”.
Stresin meydana gelmesinde farklılaşan bakış açıları ile paralel şekilde kişinin tutum ve davranışları da önemli bir yer tutmaktadır.
Bu tutum ve davranışlar şu şekilde sıralanabilir:
- Dürtülerin etkisinde kalmak,
- Acelecilik ve zamanı iyi kullanamamak,
- Her işi mükemmel yapmaya çalışmak,
- İnsanları memnun etmek için sürekli kendinden ödün vermek,
- Hayatındaki diğer insanları ve sorumlulukları ihmal edecek şekilde çok çalışmak,
- Herkesten daha güçlü olma isteği,
- Kişinin kendisi için ortaya koyduğu imkânsız standartlara ulaşma çabası,
- Görevi gereğinden fazla iş ve sorumluluk üstlenmek.
Kişilerin içe dönük olmaları, katı, endişeli ya da sosyal olmayan bir yapı sergilemeleri, kendilerini sürekli kontrol altında tutmaları stresle ilişkili özelliklerdir.
Dışa dönük yapıdaki kişiler ise konuşkan, aktif, sosyal ve daha iyimser bir yapı sergilediklerinden içe dönük kişilere oranla stres düzeyleri daha düşüktür. Bunun yanı sıra yapılan araştırmalar bazı insanların kaygı, işlerine olan aşırı bağımlılık, işlerini erteleme alışkanlıkları, özgüven eksikliği ve fazla mükemmeliyetçilik sebebiyle yüksek stres yaşadıklarını göstermektedir. Bazı kişiler de buna benzer özelliklerinden dolayı kalp damar hastalıklarına yakalanma açısından daha riskli gruptadır. Bu tarz kişilerde görülen iş bağımlılığı, rekabet, hırs, acelecilik, saldırganlık gibi özellikler ‘A tipi’ kişilik özellikleri olarak adlandırılmaktadır.
A tipi kişilik davranışları:
A tipi bireyler yeme içme, konuşma, hareket etme, yürüme gibi günlük eylemlerinde çok daha hızlıdırlar.
Cümlelerin sonunu daha sert vurgulayarak daha hızlı konuşurlar.
Hayatın tüm alanında sabırsız yapıdadırlar. İletişimde başkalarının sözünü bitirmesini beklemeden sözünü keserek yüksek sesle konuşurlar.
Aynı anda iki ya da ikiden fazla işi düşünerek aynı zaman dilimine daha çok işi sığdırmaya çalışırlar. Aynı zaman diliminde çok işi yapmaya çalışmak bu kişilerin üzerindeki baskıyı arttırır. Dinlenmek, tatile gitmek, işlerden uzaklaşmak, bu kişiler için suçluluk duygusunun oluşmasına sebeptir.
Bu tip davranış sahiplerinin beraber yaşadığı diğer insanlardan, ailelerinden beklentileri de yüksektir. Kendilerinin veya çevresindekilerin bu standartlara ulaşamaması bireyde sıkıntı ve mutsuzluğa neden olur.
A tipi davranış sergileyen bireylerde rekabet ve zamanla yarış duyguları ağırlık kazanmaktadır. Çabuk karar verirler. İnatçı ve saldırgan davranışlar sergilerler.
Sürekli bir koşuşturma sebebiyle çevredeki güzelliklerin farkına varmazlar.
Rekabet içinde başarıya ulaşma çabası, abartılı bir zaman darlığı, saldırganlık ve düşmanlık, A tipi kişilik biçimini belirleyen üç ana özelliktir. Bunun tam tersi olarak ‘B tipi’ kişilik özelliği gösteren insanlar, katı kurallardan arınmış, esnek insanlardır. Daha sakin, uysal, daha rahat, sabırlı, daha az aceleci ve rekabetçi, aşırı hırslı olmayan ve kolay sinirlenmeyen kişilerdir.
B tipleri de stres yaşamalarına rağmen olayları farklı şekilde görmeye yönelik daha sakin, daha az panikleyen bir yapıya sahiptirler.
B tipi kişilik davranışları:
B tipi bireyler sosyal değerler için kaygılanmazlar.
Zamanın esiri olmazlar, daha rahat ve sabırlıdırlar. Sosyal ortamlarda bulunarak, ailelerine, kendilerine daha çok zaman ayırırlar.
Daha hoşgörülü bir yapıya sahiptirler. Ayrıntılara takılmak yerine olaylara farklı açıdan yaklaşabilirler.
Kolay sinirlenmeyip karar vermede aceleci davranışlar sergilemezler. İş dışında geçirilen zaman onlar için boşa geçen zaman ya da suçluluk duygusu sebebi değildir.
İnsanların tümüyle bir davranış tipinin özelliklerini taşıması beklenemez. Burada bilinmesi gereken önemli nokta, A tipi davranış özelliklerinin kişide baskın olması sebebiyle kişinin strese ve dolayısıyla çeşitli fiziksel rahatsızlıklara daha açık olduğudur. Yine bu konuda yapılan araştırmalara göre A tipi davranış özellikleri gösterenlerin kalp damar hastalıklarına yakalanma riski B tipi davranış sergileyenlere göre daha fazladır.
Hans J. Eysenck, kişiliği yatay ve dikey olmak üzere iki boyut üzerinde değerlendirmektedir. Yatay boyutun bir ucunda içe dönüklük, diğer ucunda ise dışa dönüklük bulunurken dikey boyutun üst ucunda nevrotiklik, alt ucunda ise duygusal denge bulunmaktadır.
İçe dönük kişiler diğer insanlarla ilişki kurmak yerine kendi başlarına kalmak isterler. Sessiz, sakin, kapalı, karamsardırlar. Başkalarına kıyasla okuma, yazma, resim, müzik gibi etkinliklerden daha çok hoşlanır. Ahlaki değerleri önemserler. Duygularını kontrol altında tutarlar, ani tepkiler vermezler. Günlük yaşantılara önem verir, ne yapacaklarını önceden planlarlar.
Dışa dönükler, diğer insanlarla birlikte bulunmaktan ve iletişim kurmaktan hoşlanırlar. Girişken, sosyal, cana yakın, konuşkandırlar. Heyecan verici ve riskli olaylardan keyif alırlar, hareketlidirler. Gülmeyi ve eğlenmeyi severler, neşeli ve iyimserdirler. Duygularını kontrol altında tutmakta zorlanırlar.
Nevtorik tipler aşırı ve değişken duygulara sahiptirler, olaylara hızlı tepki verirler. Kaygılı, endişeli, tedirgin, gergin, aksi, alıngan ve depresiftirler. Kendilerine olan güvenleri düşüktür, çekingendirler. Duygusal anlamda sarsıcı olaylardan sonra eski hallerine dönmekte güçlük çekerler.
